مهریه، به عنوان یکی از نهاد‌های دیرپا و ریشه‌دار در نظام حقوقی و خانوادگی ایران و بسیاری از جوامع با پیشینه اسلامی، همواره جایگاهی محوری در پیوند زناشویی داشته است.
به گزارش بلاگ جعبه، مهریه، مالی است که در زمان ازدواج، مرد مکلف به پرداخت آن به زن می‌شود و در مواردی که مرد توانایی پرداخت مهریه را ندارد، ممکن است به دلیل وصول مطالبات زن، زندانی شود. این موضوع در سال‌های اخیر به بحث‌های اجتماعی و حقوقی زیادی دامن زده است که نیاز به بررسی دقیق‌تر و جامع‌تری دارد.
مهریه، به عنوان یکی از نهاد‌های دیرپا و ریشه‌دار در نظام حقوقی و خانوادگی ایران و بسیاری از جوامع با پیشینه اسلامی، همواره جایگاهی محوری در پیوند زناشویی داشته است. از منظر فقهی و حقوقی، مهریه حق مالی زن است که با عقد ازدواج بر ذمه مرد قرار می‌گیرد و به عنوان نشانه‌ای از تعهد و مسئولیت‌پذیری مرد و پشتوانه‌ای برای زن تلقی می‌شود. این نهاد، در طول تاریخ، کارکرد‌های متعددی از جمله ایجاد امنیت اقتصادی برای زن، تعادل بخشی به حقوق طرفین در ازدواج و حتی نوعی ضمانت اجرای اخلاقی برای حسن معاشرت داشته است.
با این حال، در دهه‌های اخیر، مسئله تعیین میزان مهریه به یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث اجتماعی و حقوقی در ایران تبدیل شده است. پدیده تعیین مهریه‌های سنگین و غیرواقع‌بینانه، که گاه با انگیزه‌هایی مانند چشم و هم‌چشمی، جبران سایر کاستی‌ها در ازدواج یا حتی ابزاری برای فشار آتی شکل می‌گیرد، نه تنها از کارکرد‌های اصیل و حمایتی مهریه دور شده، بلکه خود به عاملی برای ایجاد تنش در کانون خانواده، افزایش ریسک اختلافات زناشویی و حتی کاهش تمایل به ازدواج در نسل جوان تبدیل شده است. این امر، تضادی آشکار با فلسفه وجودی مهریه به عنوان عاملی برای تحکیم پیوند زناشویی ایجاد کرده است.
مهریه‌های غیرمتعارف؛ پشتوانه مالی یا ابزاری برای فشار؟
در این میان، مفهوم «مهریه متعارف» نقشی کلیدی ایفا می‌کند. مهریه متعارف به میزانی اطلاق می‌شود که اولاً: متناسب با توان مالی واقعی و متعارف مرد در زمان ازدواج باشد. ثانیاً: با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه (مانند سطح درآمدها، هزینه‌های زندگی و عرف رایج) تعیین شود و ثالثاً: هدف اصلی آن، تأمین امنیت روانی و پشتوانه معقول برای زن باشد، نه ایجاد بار مالی سنگین و غیرقابل تحمل برای مرد یا تبدیل شدن به ابزاری تهدیدآمیز.
بر این اساس؛ تعیین مهریه متعارف مستلزم خرد جمعی، واقع‌نگری خانواده‌ها و دوری از افراط و تفریط است.
به هر روی تأکید بر تعیین مهریه‌های متعارف، صرفاً یک توصیه اخلاقی نیست؛ بلکه ضرورتی اجتماعی و اقتصادی است. مهریه‌های نامتعارف و کمرشکن، می‌تواند به افزایش پرونده‌های قضایی مرتبط با اجرای مهریه، زندانی شدن مردان به دلیل عدم توان پرداخت، ایجاد کینه و اختلاف عمیق حتی پس از طلاق، و در نهایت تضعیف نهاد خانواده منجر شود. از سوی دیگر، مهریه‌های بسیار ناچیز نیز ممکن است احساس بی‌پناهی و عدم امنیت را در زن تقویت کند.
آیا تعیین مهریه در عقد نکاح ضروری است؟
حمیدرضا بوالحسنی معاون قضایی رئیس کل دادگستری استان لرستان در رابطه با موضوع مهریه و مسائل مرتبط با آن در گفت‌وگو با میزان، اظهار کرد: اولین نکته‌ای که در رابطه با موضوع مهریه باید به آن توجه داشته باشیم این است که در عقد نکاح دائم ضرورتی برای تعیین مهریه نیست، اما در نکاح موقت وجود مهریه، یکی از شروط صحت عقد است بنابراین می‌توان بدون در نظر گرفتن مهریه عقد نکاح دائم را ثبت کرد.
چه چیز‌هایی را می‌توان به عنوان مهریه تعیین کرد؟
وی افزود: در نگاه کلی هر مال یا چیزی که مالیت داشته باشد را می‌توان به عنوان مهریه در نظر گرفت. در واقع مهریه یک قرارداد مالی بین زوجین است و هیچ ارتباطی به عقد نکاح ندارد یعنی صحت یا بی‌اعتباری مهریه خللی در عقد نکاح وارد نمی‌کند. مهریه می‌تواند عین، منفعت، حق، طلب، حرفه، شغل یا تعهد به آموختن حرفه یا شغلی باشد.
آیا در قانون سقفی برای مهریه در نظر گرفته شده است؟
معاون قضایی رئیس کل دادگستری استان لرستان در ادامه و در رابطه با تعیین سقف مهریه در قانون، گفت: بر اساس ماده ۱۰۸۰ قانون مدنی میزان مهریه سقف یا حداقل و حداکثر ندارد و منوط به توافق طرفین است. اما امروزه با توجه به قانون حمایت از خانواده برای حبس بابت عجز از پرداخت مهریه، تعداد ۱۱۰ سکه در نظر گرفته شده است؛ یعنی اگر شخصی توانایی پداخت مهریه را نداشته باشد تا سقف ۱۱۰ سکه باید مجازات حبس را سپری کند، اما مازاد بر ۱۱۰ سکه، اگر محکوم مالی داشته باشد و از دادن آن امتناع کند مشمول مجازات حبس می‌شود.
چه اموالی از مرد را می‌توان در ازای مهریه توقیف کرد؟
وی یادآور شد: هر مالی که شخص داشته باشد با رعایت مستثنیات دین برای پرداخت مهریه زوجه توقیف می‌شود. بر اساس ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی منزل مسکونی، خط تلفن، ابزار و وسایل کار و رهن منزل استیجاری شامل مستثنیات دین است و نه تنها بابت مهریه بلکه بابت هیچ دینی قابل توقیف نیستند. ضمن آنکه اگر زوج توانایی پرداخت مهریه را نداشته باشد می‌تواند دادخواست اعسار ارائه کند. اعسار به معنای عجز از پرداخت مهریه است. دادگاه زمانی که موضوع دعوی را بررسی می‌کند ممکن است که وعده تقسیط مهریه به صورت پیش‌پرداخت یا اقساطی را بدهد. در حال حاضر با توجه به قیمت روز سکه اکثر زوج‌ها قادر به پرداخت مهریه نیستند و درخواست اعسار ثبت می‌کنند.
آیا عدم پرداخت مهریه می‌تواند موجب طلاق شود؟
بوالحسنی در پاسخ به این سوال که آیا پرداخت نکردن مهریه زن از سوی مرد باعث طلاق می‌شود؟ بیان کرد: خیر قانونگذار چنین موردی را پیش‌بینی نکرده است؛ یعنی عدم توانایی زوج در پرداخت مهریه نمی‌تواند موجب طلاق زوجه شود.
وی در تشریح انواع مهریه نیز، گفت: مهریه ممکن است به صورت عندالاستطاعه یا عندالمطالبه باشد که در اکثر موارد به صورت عندالمطالبه در عقدنامه درج می‌شود. عندالمطالبه به این معناست که زوجه هر زمان که بخواهد می‌تواند مهریه خود را طلب کند و عندالاستطاعه بدین معناست که هر زمان زوج توانایی پرداخت مهریه را داشت، آن را بپردازد. در این صورت پرداخت مهریه مستلزم این است که زوجه به دادگاه ثابت کند که زوج استطاعت مالی برای پرداخت مهریه را دارد.
آیا اعضای بدن می‌تواند به عنوان مهریه تعیین شود؟
وی تصریح کرد: گاهی اوقات در جامعه مهریه‌های عجیبی در نظر گرفته می‌شود. به عنوان مثال یک یا چند عضو از اعضای بدن زوج به عنوان مهریه در نظر گرفته می‌شود. باید به این نکته توجه داشت که اعضای بدن انسان تا وقتی که از بدن انسان خارج نشده‌اند و در بدن او هستند مالیت ندارند و نمی‌توانند به عنوان مهریه تعیین شوند.
آیا مهریه باید به نرخ روز محاسبه شود؟
معاون قضایی دادگستری استان لرستان در رابطه با محاسبه مهریه بر اساس نرخ روز، تاکید کرد: این موضوع به این بستگی دارد که مهریه سکه، طلا یا وجه نقد باشد. غالبا در گذشته اکثر مهریه‌ها به صورت وجه نقد بود و با وجود تورم، رشدی در مبلغ مهریه‌ها لحاظ نمی‌شد؛ بنابراین قانونگذار ماده ۱۰۸۲ قانون را اصلاح و پیش‌بینی کرد که اگر مهریه به صورت وجه نقد باشد در زمان مطالبه باید بر اساس نرخ شاخص تورم محاسبه شود. البته در این رابطه برای محاسبه نرخ وجه نقد، زمان وقوع عقد و یک سال قبل از مطالبه آن را معیار قرار داده است و بدین ترتیب نرخ مهریه محاسبه می‌شود، اما اگر مهریه سکه و طلا باشد تغییر قیمت، تغییری در تعهد ما ایجاد نمی‌کند و باید عین تعداد سکه یا میزان طلایی که تعهد کردیم را پرداخت کنیم.
ارث در مهریه
وی با تاکید بر اینکه موضوعی که در جامعه در موارد بسیاری نادیده گرفته می‌شود، موضوع مهریه در ارث است، عنوان کرد: زمانی که شخصی فوت می‌کند بدون اینکه مهریه همسر وی تعیین تکلیف شود، ارث شخص متوفی تقسیم می‌شود در حالی که مهریه یکی از حقوق و دیون زوجه بر گردن زوج است و قبل از هر چیزی باید مهریه زن تعیین تکلیف شود. در این رابطه اگر زوجه درخواست مطالبه مهریه را داشته باشد باید این مبلغ از اموال و دارایی‌های شخص متوفی خارج و مهریه زن پرداخت شود و یا در صورت بخشش مهریه از سوی زوجه پس از احراز رضایت وی از بخشش مهریه، نسبت به تقسیم اموال متوفی اقدام شود.
مهریه زیاد خوب است یا بد؟
وی در ادامه با اشاره به اینکه تعیین میزان مهریه و یا ملاک متعارف بودن یا نبودن آن بستگی به خود اشخاص دارد، گفت: در این رابطه قانونگذار حداقل یا حداکثری برای مهریه پیش‌بینی نکرده است، گرچه موضوع تعیین سقف ۱۱۰ سکه به عنوان مهریه در قانون حمایت از خانواده مطرح شده است، اما تعیین میزان مهریه کاملا به توافق زوجین بستگی دارد.
بوالحسنی یادآور شد: باید توجه داشت که کم بودن یا زیاد بودن بیش از حد مهریه در هر دو صورت درست نیست و باید یک مهریه متعارف در نظر گرفته شود. در بسیاری موارد مشاهده شده که مهریه زیاد به خودی خود باعث ایجاد دردسر در زندگی زوجین شده است. گاهی زوجه احساس می‌کند، چون مهریه بالایی دارد باید بر مرد حاکمیت کند و همین امر باعث بروز ناسازگاری و اختلافات در زندگی و فروپاشی خانواده می‌شود. در طرف مقابل هم مهریه بسیار کم با مشکلاتی همراه است و گاهی مرد با تصور اینکه توانایی پرداخت مهریه زن را دارد باید او را طلاق دهد؛ بنابراین در هر صورت باید مهریه‌ای متناسب و متعارف که تضمین کننده زندگی و حقوق زوجین باشد در نظر گرفته شود.
مطالبه مهریه به معنای درخواست طلاق نیست
وی با تاکید بر این گزاره که مطالبه مهریه به معنای درخواست زوجه برای طلاق نیست، خاطرنشان کرد: باید این باور در جامعه اصلاح شود که اگر زنی مهریه خود را مطالبه و مرد آن را پرداخت کرد، این زن الزاما مطلقه است. در زمان زندگی مشترک و بدون وقوع طلاق، مرد می‌تواند دینی را که بر گردن دارد به عنوان مهریه پرداخت کند و زندگی مشترک همچنان ادامه داشته باشد.
راهکار‌های قانونی برای ساماندهی موضوع مهریه
معاون قضایی دادگستری استان لرستان با تاکید بر لزوم ساماندهی موضوع مهریه در قانون، اظهار کرد: توصیه کارشناسان این است که با توجه به نوسانات قیمت سکه و نرخ تورم در بازار باید به سمتی پیش برویم که جایگزینی به جای سکه برای مهریه در نظر گرفته شود تا ضمن تضمین حقوق زوجه از محبوس شدن زوج به علت عجز از پرداخت مهریه جلوگیری کند. در این رابطه تعیین سقف قانونی برای تعیین مهریه نیز می‌تواند کمک کننده باشد. گرچه با تاکیدات ریاست قوه قضاییه، بحث حبس محکومین به پرداخت مهریه به حداقل رسیده است، اما همین میزان حداقلی نیز برای ما زیاد است و نباید شخصی بخاطر مهریه در زندان باشد.
وی اضافه کرد: قانونگذار (مجلس شورای اسلامی) باید به دنبال این باشد که مال مشخص یا میزان متعارفی را برای مهریه تعیین کند تا شاهد رفع این چالش‌ها و مشکلات در جامعه باشیم.
بر پایه این گزارش؛ ساماندهی قانون در موضوع مهریه به دلایل متعددی اهمیت دارد. اولاً، تعیین چارچوب‌های قانونی مشخص می‌تواند به کاهش منازعات خانوادگی کمک کند و حریم خصوصی زوجین را حفظ کند. ثانیاً، با ساماندهی مهریه، حقوق زن و مرد به وضوح مشخص می‌شود و از بروز سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری می‌کند. ثالثاً، قوانین دقیق‌تر می‌تواند به تسهیل فرآیند‌های طلاق و حل اختلافات مالی کمک کند. همچنین، بررسی و تعیین نوع و مقدار مهریه در چارچوب قوانین می‌تواند به جلوگیری از فشار‌های اجتماعی و فرهنگی منجر شود. در نهایت، ساماندهی قانون مهریه به افزایش آگاهی عمومی و فرهنگ‌سازی در این زمینه کمک می‌کند
منبع: میزان
